Kötü Ekonomi ve Ruh Sağlığı

Son vakitlerde ülkemizin içinden geçtiği toplumsal ve ekonomik zorluklar nedeniyle karşılaştığım birden fazla insan “sizin işleriniz bugünlerde çok yoğundur” biçiminde yorumlar yapmaya başladı. Buruk bir yüz sözü ile karşıladığım bu yorumlar üzerine bu yazıyı yazmaya karar verdim.

Klasik iktisat bilgilerine nazaran insanların istekleri sınırsız fakat imkanları sonludur. Bu açıdan düşünüldüğünde iktisadın temelinde insan davranışları vardır. Psikoloji ve sosyolojiyi içine almayan iktisadi yaklaşımlar başarılı olamamıştır. Eski iktisat teorilerine nazaran insan davranışları rasyoneldir ve herkes rasyonel davranıp faydayı maksimize etmeye çalışırsa piyasada görünmez el devreye girerek piyasayı işler hale getirir. Halbuki iktisat tarihçilerinin yaptığı araştırmalara nazaran geçmiş, insanların rasyonel davranmadığı örneklerle doludur. Bu yüzden bilhassa son 20 yılda Davranışsal İktisat ön plana çıkmıştır. Bu modele nazaran beklenti, endişe, memnunluk, motivasyon, risk algısı üzere beşere mahsus hisler iktisadın merkezindedir. Bu hisler bireylerin rasyonel davranmasına mahzur olmaktadır. Bir psikiyatrist olarak olayın ruh sıhhati ile ilgili kısımlarına yavaştan geçelim.

Bir ülkenin iktisadı berbata gitmeye başladığı vakit beklentiler bozulur, işsizlik artar, mevcut çalışanlar işsiz kalma korkusu yaşarlar. Şirket işverenleri ödeme darlığına düşer, esnafın işleri bozulur. Hane halkı borcunu ödeyemez durumuna düşer. Borçlu olmayanlar tüketimi kısar. Böylelikle ülke iktisadı küçülür.

Birey bazında hareket edecek olursak; işsizlik depresyon, korku bozuklukları oranlarının manalı derecede artmasına neden olan bir durumdur. Bu artış oranı geçmiş ekonomik krizlerde yapılan araştırmalara nazaran yaklaşık 2 katıdır. İşsizlerin intihar oranları ve intihara teşebbüs sonucu vefat oranları daha yüksektir.

Çalışan kişi ekonomik kriz yahut resesyon durumlarında işini kaybetmekten korkar ve ümitsizliğe kapılır. Yapılan araştırmalara nazaran işsizlik oranı yükseldiğinde işyerlerinde mobbinge maruz kalma oranları artmaktadır. Mobbing, dehşet, ümitsizlik Anksiyete (endişe-kaygı) ve depresyon tetikleyicilerindendir.

Anksiyeteli insanların değerli özelliklerinden biri de “Belirsizliğe Tahammülsüzlük”tür. Mevcut ekonomik durum meçhullüğü arttırmakta ve anksiyete artmaktadır. Belirsizliğe bir de fiyat meçhullüğü açısından bakmak gerekir. Yüksek enflasyon, artan kur fiyatlarda oynaklığı artırmaktadır. İnsanların zihninde “kontrat günü dolduğunda kiram ne kadar olacak”, “patron ne kadar artırım yapacak”, “kiracım kirayı ödeyebilecek mi-çıkar mı”, “soğan-patates ne kadar olacak”, “faturalar ne kadar gelecek” üzere sorular tekrarlanmaktadır. Enflasyonun yüksek olduğu ülkelerde iktisadi-ahlaki erozyonun daha fazla olduğu bildirilmektedir.

Anksiyete arttıkça agresyon artmakta bu agresyon kişilerarası ilgileri etkilemekte böylelikle çiftlerin ve ailelerin ilgileri bozulmaktadır.

Ülkemizde son aylarda besin fiyatları süratle yükselmektedir. Ülkede 1994, 2001, 2008 krizleri ile kıyaslandığında öteki krizlere oranla hane halkını en çok etkileyen etmenlerden biri budur. Beşerler birtakım istek ve gereksinimlerini erteleyebilirler fakat besin alımını erteleyemezler. Üreticinin girdi maliyetleri nedeniyle ziyan edip üretmediği bir eser (meyve-sebze) bir süre sonra arz daha da azaldığı için fiyatı mevcudunda üstüne çıkmakta ve kıtlık başlamaktadır. Bulunamayan bulunsa da satın alınamayan besinlerle beslenemeyen bireylerde vitamin, mineral eksiklikleri, yetersiz yahut istikrarsız kalori alımı, tek tip beslenme üzere durumlara neden olmaktadır. Bu berbat beslenme birçok psikiyatrik bozukluğa yer hazırlayacak şiddettedir.

İşsiz insan toplumsal teminatsız insan demektir, toplumsal garantisi olmayan insan sıhhat hizmetlerine ulaşamaz. Sıhhat hizmetine ulaşamayan bireyde ruh ve vücut sıhhati bütünlüğünden bahsedemeyiz. Her ne kadar son yıllarda Genel Sıhhat Sigortası şeklinde dayanak sistemleri de olsa beşerler GSS primlerini ödeyememektedir. Esnaf ta Bağ-Kur borçlarını ödeyememektedir.

Ülkelerin iktisat idarelerinin ve merkez bankalarının misyonları ortasında iktisadın “istikrarlı” bir biçimde büyümesini sağlamak vardır. Bu büyüme bazen global konjonktür nedeniyle çok süratli olabilir. Bağımsız merkez bankalarının vazifelerinden biri de ısınan ekonomiyi dengelemektir. Süratli büyüme sırasında beşerler paraya (ve tahminen de dövize) kolay ulaşırlar. Yurt içi ve dışı tatiller, sık değiştirilen cep telefonları, yüksek kredi ve kredi kartı limitleri, kredi kartına uzun vadeli borçlanma, kaliteli ithal arabalara ulaşım kolaylaşır. Bunlar insanların tüketim eğilimi ve bundan aldığı haz seviyesini değiştirir. Bunları tadan ve bu hazzı devam ettirmek isteyen tüketici mevcut sakinlik devrinde evvelden yükselmiş olan dileklerini tatmin edemez. Bu da şahısta bir kayıp-yas süreci yaşatır. Kayıp yaşayan birey depresyon gibisi semptomlara sahiptir. Ferdî olarak yeni durum “kabullenene” kadar hayal kırıklığı devam eder.

Bir birey nasıl işini, parasını, zenginliğini, sıhhatini kaybederse bunu kabullenmesi vakit almaktadır. Kaybın kabullenilmesinin İnkar-Öfke-pazarlık-depresyon ve kabullenme halinde evreleri vardır. Bu süreç ne kadar uzun sürer yahut bir evrede ne kadar takılı kalınırsa süreç patolojik bir hal almaya başlar ve tamamlanamaz. Bu kayıp yöneticiler için de geçerlidir. Yöneticilerin yükümlülüğü takıldıkları (muhtemelen inkar) evreyi süratlice geçmeleri ve aklıselim siyasetlerle sağlıklı tedbirler almaktır.

Sonuç olarak bozuk ekonomik ortamlarda ruh sıhhati önemli oranda etkilenmektedir. Bununla birlikte ferdi ruhsal dayanak dışında ruh sıhhati profesyonellerinin eli kolu bağlıdır. Tez ekonomik tedbirler yanında Toplumsal takviye siyasetleri (özellikle istihdam) ve sıhhat teminatı önemli değer taşımaktadır.