Kınalızade Ali Efendi ve Adaleti

Ahlâk-ı Alâi’nin devlet ahlâkı bölümünün başlangıcında, tıpkı İbn-i Haldun’un Mukaddime’sinde (2013: 631-633) olduğu gibi şehirler önemli bir yere oturur ve inşa edilmeye çalışılan ahlâk çemberi şehirlerin idaresi ile başlar. Erdem üzerine kurulan/kurulamayan şehirlerin idaresinin anlatıldığı bölümden sonra şehirlerin idarecileri ve işlerin düzenleyicisi olan hükümdarın o şehirleri nasıl yönetmesi gerektiği anlatılmıştır.

Kınalızade Ahlâk-ı Alâî’yi yazma gerekçesini ahlâk ilminin ve içerdiği konuların bütün İnsanları ilgilendirmesi ile açıklar. Ona göre mutlu olmak için herkesin bu ilmi bilme gerekliliği, âlimleri ahlâk ilmi ile ilgili kitaplar yazmaya İtmiştir. Bu tür kitapların en ünlüleri Nasreddin Tûsî’nin Ahlâk-1

Nâsır?si, Celâleddin Devvânî’nin Ahlâk-1 Celâlî’si ve Hüseyin Vâiz’in Ahlâk-ı Muhsinî’sidir. Kınalızadenin incelediği bu üç kitabın dili Farsça iken, kendisi de bunlara benzeyen bir kitap yazmayı ama yazacağı eserin dilinin Türkçe olmasını arzulamaktadır. Kınalızade tüm bu düşüncelerini “Dünün iyi ve doğru işleri hatırlanır ki dili Türkçe olan Anadolu üzerine bir kitap yazıldığında; bu kitaplar bilgece bir niyet ile üç kere, dört kere toplanmalı, çoğalülmahydı.”4 diye ifade eder (Oktay, 2010:25).

Üç ana kitaptan oluşan Ahlâk-ı Alâi’nin birinci kitabı eserin en geniş kısmı olup ahlak ilmine ayrılmıştır ve dokuz kavram üzerinde durur: Erdemler, rezilet, bunların çeşitleri, erdeme benzeyen rezilet, adalet, erdemi kazanma yolları, erdemlerin korunması ve ahlâki hastalıkların tedavisi konularını incelemektedir. İkinci kitap olan aile ahlâkıyla ilgili kısımda sekiz bölüm vardır. İlk dört bölüm aile, insanın aile içinde yaşamaya olan İhtiyacı, evin idaresi ve evin geçiminin temin edilmesi konularına ayrılmıştır. Beşinci bölüm ise yedi kışıma ayrılmış olup “evlat ve ailenin terbiyesi” ana başlığı ile incelenmektedir. Aile ahlâkıyla ilgili kitabın altıncı bölümü sonuna kadar devlet ahlakını ilgilendiren konulan işlemektedir.

Almancı bölüm “ülkenin idaresi, memleketlerin zaptı, idarecilik kuralları ve ilâhî kanunlar” adını taşımakta ve fasıl adıyla iki alt bölüme daha ayrılmaktadır. Bunların ilkinde insanın birlikte yaşamaya olan İhtiyacı, diğerinde de sevgi konusuna yer verilmektedir. Yedinci bölüm ülke çeşitleri, sekizinci bölüm ise siyaset çeşitleriyle ilgilidir (Oktay, 2010:27). Kınalızade, eserinin bu bölümünde ideal yöneticiyi ideal insan üzerinden ve adalet çerçevesinde tasvir eder: “Adalet, evvelâ şahsın zanna, sıfatına, kuvvet ve uzuvlarına taallûk eder. İkinci olarak ehline, kendi maiyetinde çalışanlara, ortaklarına, akrabasına, gözetimi altında bulunanlara taallûk eder. O hâlde adalet ile mutasıf olan bir şahıs ilk önce kendisi ve sıfatında kuvvet âzâsında adalete riayet etmelidir” (Kınalızade, 2015: 139).